İş’in Teorisi 12/2-3: Sosyal Sistemler Kuramı ve İşletmesel Örgütlerde Alt Sistemler: Çok Katmanlı Sistemlerin İpuçları

Gerek Genel Sistem Teorisi gerekse onunla bağlantılı Sosyal Sistemler Kuramı ile Çok Katmanlı Sistemler esinlenmeye dayalı şekilde sistematiğin anlaşılması açısından öncül kütle teorilerdir. Günümüz dünyasında ÇKS’yi sadece kendine özgü bir teori olarak ele almamız; politika ve buna bağlı olarak ekonomik, sosyal, kültürel ve bilgi sistemleri vb. alanları daha iyi anlamamız ve bilmemiz için tek başına yeterli değildir. Bilhassa dünyayı ve yeni zamanların en önemli aktörleri olma yolunda dev adımlar atan şirketleri ÇKS üzerinden derinliğine okumak istiyorsak; alt sistemleri, bunların boyutsallığını ve bu bağlamda yönetişim olgusunu iyi kavramamız gerekmektedir.

Şirketleri anlamlı kılan; uygun, uyumlu ve hedef odaklı teknikler ve yöntemler üzerinden, kararlaştırılmış ve sınırları belirlenmiş gayeleri gerçekleştirmek için organizasyonel birimler olarak oluşturulmuş olan işletmeler(i)dir. Bir şirket için en önemli ilk katman işletmenin bizzat kendisidir. Bir işletmenin asli hukuki üst yapısının örgütsel sistemi ise biri üst katmanı olan şirket ve diğeri de ona anlam veren işyeridir. Şirket tüzel bir niteliğe haiz iken, işyeri daha çok özel vasıflıdır. İşletme ağırlıklı olarak her türden üretimin (mal, hizmet veya başka bir inşa ya da tüketim unsurunun) yaşama geçirildiği ana birim olmakla beraber, bahusus iki anasıra muhtaçtır: İş ve örgüt. İş en geniş anlamıyla duruma göre statik ve dinamik edimselliği temsil ederken, örgüt; ortak bir amaç uğruna ve hatta bu amacı gerçekleştirme adına eylemde bulunmak üzere bir araya gelmiş kişi ve kurumlardan oluşmuş topluluktur. İş, işletme açısından mecburiyeti ortaya koyar. Örgüt ise bu zorunluluğun biçemini belirleyen bir nevi organizmadır. Bir şirketin katmanları arasında örgüt hangi şekliyle var olursa olsun, derinliği yapılandıran işlevsel alt sistemik katmanların temsilidir. İşletmesel örgüt haline gelmiş olan şirketlerde öne çıkan unsur fonksiyonellik ve bunu geliştiren süreçsel potansiyeldir. Şirketlerin ve onlara bağlı olarak işletmesel örgütlerin çok katmanlı sistemlerinin mihenk taşları aşağıda belirttiğimiz alt sistemlere ilişkin anlayış ve yaklaşımda temellenir. İşletmesel örgütlerdeki fonksiyonel başat alt sistemleri özetle aşağıdaki gibi türleştirebiliriz:¹

·         Birincil Alt Sistemler

a.       Sınır Alanı (Destekleyici) Alt Sistemler: Sınır alanı alt sistemlerinden birincisi, çevreden girdi temini ile ilgilidir. İkincisi ise üretim sonucu elde edilen çıktıyı elden çıkararak ya da bu sürece yardım ederek çevresel ilişkiyi sürdürmektir. Her ikisi de üretim faaliyetinin işleyişi için uygun ortam hazırlayarak ona destek olurlar. Bu nedenle destekle-

yici alt sistemler adıyla da anılırlar.

b.      Üretim Veya Teknik Sistem(ler): Teknoloji; dönüşümü (üretimi) sağlamak için insanın sahip olduğu ve kullandığı anlamlı bilgi yığınıdır. Uygulamada üç tip teknolojiden söz edilmektedir. Bunlar, zincirleme teknoloji, aracı teknoloji ve yoğun teknolojidir. Zincirleme teknoloji, belli bir üretimin başarılmasında sırayla bazı işlemleri yapmak zorunluysa, işlemler arasındaki bu mutlak bağımlılıktan doğar. Örneğin montaj hakkında standart bir malın üretimi belirli bir dizi işlemin sırasıyla yapılmasına bağlıdır. Aracı teknoloji ise, birbiri ile bağımlı olmak isteyen iki çevresel elemanı belirli bir işlem vasıtasıyla bir araya getirme faaliyetidir. Örneğin ticaret bankaları mevduat sahipleri ile kredi müşterilerini, PTT birbirleriyle haberleşmek isteyenleri, iş işçi bulma kurumu eleman arayanlarla iş arayanları buluşturmaktadır. Yoğun teknoloji de ise, belirli, istenen bir değişim işlemini yapmak için birbirinden farklı ve birden fazla teknolojiyi kullanmak söz konusudur. Ancak, bu tekniklerin seçimi, uygulanması ve birbirleriyle uyumlaştırılması müşteriden (çevre elemanı) gelecek geri beslemelere bağlı olmaktadırlar.

c.       Uyumlayıcı (Adaptif) Alt Sistem: İşletme sürekli değişen bir çevrede faaliyette bulunur. İşletme örgütü kendi dışındaki bu çevrenin değişmelerini izlemek ve onun arzu ve isteklerindeki gelişmelere ayak uydurmak, kendini adapte etmek zorundadır. İşletmenin donanım, enerji, hammadde, yardımcı malzeme aldığı kurumlar, para tedarik ettiği bankalar, rakip firmalar, müşterilerin arzu ve istekleri, teknolojide meydana gelen değişimler, sendikal istekler ile ekonomik, sosyo-kültürel, siyasal, hukuksal koşullarda meydana gelen değişimlere karşı sürekli izleme, araştırma, dış çevreyi algılama, ona duyarlı olma, tedbir alma veya karşı koyma uyumlayıcı alt sistemin görevidir. Yine bu sistem işletme faaliyetlerinin çevre üzerindeki etkilerinin tesirlerini (etkinliğini) değerlendirerek, yönetim faaliyetlerinin planlanan doğrultuda yürütülmesi için yönetsel alt sisteme gereken uyarılarda bulunur. Bu alt sistemin belki de en önemli işlevi, çevrenin ana sistem içeriğine dâhil edilmesinde oynadığı öz devinimsel roldür.

·         İkincil Alt Sistemler

a.       Varlığı Koruma Alt Sistemi: Bu alt sistemin görevi, sistemi cazip kılarak kişileri ona çekmek ve çalışmaya yönlendirmektedir. Bu durum psikolojik ve fizyolojik motivatörlerin etkin kullanımı ile gerçekleşir. Ödül ve ceza mekanizmaları kişinin örgütsel dokuya bağlılığını sıkılaştırma amacıyla kullanılmalıdır. Amaçlara ulaşılabilmesi performansın ölçülebilmesiyle doğrudan ilgilidir. Performansı ölçen standartlar çevresel şartlarla uyumlu olmalıdır.

b.      Yönetsel Alt Sistem: Yönetsel alt sistem diğer alt sistemlerin çalışması için kural ve ilkeler geliştiren, kaynakların iyi kullanımı için tabansal politikalar oluşturan, alt sistemlerin aralarındaki koordinasyonu sağlayan, alt sistemlerle çevre arasındaki ilişkileri yönlendiren ve alt sistemlerin çalışmalarını denetleyen faaliyetler bütünüdür. Yönetsel alt sistem yetki yapısını biçimlendirir. Karar mekanizmalarını belirler. Bu mekanizmaları, segmentlere ayırarak açıkça tanımlar. Verimliliği ve etkinliği arttırma çabalarını düzenler. Bu alt sistem tüm diğerlerini kapsayıcı hususiyettedir. Bir şirketin rasyonalizasyonu ve sosyalleşmesi bu alt sistemin potansiyeline göre gerçekleşir.

İşletmelerde alt sistemlerin varlığı epistemolojik karakterli olup, fark edilmeye ve bilinçlenmeye bağlı olarak organize edilebilir. Eğer bu koşul yönetsel akıl tarafından saptanıp yönlendirilemezse, bir şirketin tüm bir yaşam çizgisi boyunca belirginleşemez ve ‘ilkel işletme’ olarak nitelendirdiğimiz düz ticarethaneler de kendi algılarınca şirket ve işletme olarak vasıflandırılırlar. Özellikle gelişmekte olan ülkeler ile az gelişmiş ülkelerde bu nevi işyerlerinin sayısı bir hayli fazladır ve bunların arasında farklı sektörlerde faaliyet gösteren birkaç şirketten oluşan şirketler-grupları da (holding!) vardır.

Alt sistemlerin yönetilmesindeki katman, Koordinasyon Alt Sistemi’dir. Şirketin ana hedeflerinin gerçekleştirebilmesi için gerekli olan planlama, organize etme, eşgüdüm ve kontrol gibi temel yönetsel işlemlerle ilgilidir. Bu temel yönetsel işlemler, öncelikle işletmesel karakterli olup, hedefleri belirlemek ve gerçekleştirmek amacıyla insan ve fiziki kaynakların uyumlanarak ilişkisel dizgilerin eşgüdümü vasıtasıyla uygulamaya geçirilirler.

¹ http://de.wikipedia.org/wiki/Mehrebenensystem [Erişim: 24.04.2015]